Kampania podnosząca świadomość społeczną w ramach projektu Pilotażowe wdrożenie modelu Specjalistycznych Centrów Wspierających Edukację Włączającą (SCWEW)
Lęk, najbardziej znane i bliskoznaczne słowa to: niepokój, obawa, strach, napięcie, popłoch, bojaźliwość, nerwowość, zdenerwowanie, bojaźń, lękliwość, fobia, tchórzostwo, przejęcie. Lęk jest emocją niezbędną w życiu każdego człowieka ze względu na swoją funkcję: sygnalizacyjną, mobilizacyjną i motywacyjną. Istnieje wiele rodzajów lęków i są typowe dla różnych etapów życia człowieka. Lęk może być prawidłową reakcją na sytuacje trudne, ale może mieć również charakter patologiczny, gdy jest nadmiernie nasilony w stosunku do zewnętrznego lub wewnętrznego bodźca, który go wywołał i często mu towarzyszą reakcje fizjologiczne lub somatyczne. Lęk jest zmartwieniem o przyszłe wydarzenia, strach zaś reakcją na wydarzenia bieżące. Osoby doświadczające lęku nie mają myśli ukierunkowanych na tu i teraz, są osadzone w przyszłości. Na optymalnym poziomie niepokój jest w stanie nas mobilizować do tego żebyśmy podejmowali działania w kierunku rozwiązania jakiejś sytuacji. Zwiększa naszą motywację, pomaga nam działać. Lęk staje się patologiczny wtedy kiedy jest nadmierny, upośledza nasze funkcjonowanie i trwa przez dłuższy czas. Może wtedy prowadzić do destrukcyjnych konsekwencji i cierpienia. Towarzyszy szczególnie w okresie dojrzewania kiedy dochodzi do wielu zmian w umyśle i ciele. Nie wszyscy odczuwamy lęk w równym stopniu. To co stresuje, niepokoi jedną osobę, może prawie nie mieć znaczenia dla innej. Osoby z lękowym usposobieniem więcej rzeczy spostrzegają jako bardziej stresujące niż osoby mniej lękowe. Zaburzenia lękowe są jednymi z najczęściej występujących zaburzeń psychicznych. Częściej dotykają kobiet niż mężczyzn, występują jednak zarówno u dorosłych jak i u dzieci. Istnieje wiele rodzajów lęku, a każdy z nich daje nieco inne objawy.
Objawy zaburzeń lękowych:
- Obszar psychiczny: odczuwanie nerwowości, napięcia, niepokoju, poczucia zagrożenia, trudności w uzyskaniu odprężenia, drażliwości, zmęczenia, ruminacji, obecność negatywnych myśli, przekonań o zagrożeniach, obecność koszmarów sennych.
- Obszar fizjologiczno-somatyczny: objawy zakłóceń w funkcjonowaniu pracy wielu układów biologicznych np. układu krążenia (m.in. uczucie kołatania serca), układu oddechowego (m.in. uczucie utrudnionego oddechu), układu pokarmowego (m.in. nudności, wymioty, biegunka), układu ruchu (m.in. drżenie/napięcie/bóle mięśni). Mogą pojawiać się również objawy takie jak: bóle i zawroty głowy, wrażenie omdlewania, zaburzenia równowagi, suchość w jamie ustnej, ból w klatce piersiowej, osłabienie, pobudzenie, bezsenność, trudności z zasypianiem, nadmierne pocenie się, uderzenia gorąca, zmiany skórne: gęsia skórka, zaczerwienienie, bladość, wysypka.
- Obszar behawioralny, który obejmuje m.in. zachowania społeczne w postaci wycofania, nadmiernej zależności od innych, trudności w sytuacjach społecznych, unikanie zaangażowania się w sytuacje związane z niebezpieczeństwem lub wprost przeciwnie poszukiwanie sytuacji niebezpiecznych.
Zaburzenia lękowe – rodzaje.
Objawy wybranych zaburzeń lękowych oraz rozpoznawanie ich wczesnych symptomów przez otoczenie szkolne u młodzieży.
Fobia społeczna charakteryzuje się nasilonym lękiem przed uczestniczeniem w różnych sytuacjach społecznych, w których można zostać negatywnie ocenionym np. aktywny udział w uroczystościach szkolnych, wypowiadanie się na forum grupy. Osoby z fobią społeczną ograniczają kontakty z rówieśnikami, często na przerwach siedzą same, sporadycznie wychodzą z inicjatywą nawiązywania rozmowy. W sytuacjach „ekspozycji społecznej” miewają objawy somatyczne lęku, takie jak: zaczerwienienie twarzy, dygotanie, nagła potrzeba skorzystania z toalety. Poproszone do odpowiedzi przez nauczyciela, odpowiadają cicho i sprawiają wrażenie niepewnych. Uczniowie z fobią społeczną często nie uzyskują pomocy, ponieważ są spokojne, ciche i nie sprawiają kłopotu swoim zachowaniem. Czasem takie zachowanie dziecka dorośli traktują jako pożądane albo zgodne z jego temperamentem.
Fobie specyficzne dotyczą przeżywania silnego lęku w zetknięciu z konkretnymi przedmiotami lub sytuacjami. Zazwyczaj specyficzne objawy związane są ze zwykłymi sytuacjami, które są powszechne w dzieciństwie, a dyskomfort przeżywany w sytuacji budzącej lęk powoduje istotne pogorszenie funkcjonowania dziecka i chęć unikania przez nie bodźców budzących obawy. Zachowania dziecka z fobią specyficzną, które można zaobserwować w środowisku szkolnym: unika przedmiotów i sytuacji w zetknięciu z którymi reaguje nadmiernym lękiem; często też samo ocenia swoją reakcję jako nadmierną lub nieracjonalną, mimo to, nie jest w stanie jej powstrzymać. Zdarza się, że uczniowie z fobiami specyficznymi są wyśmiewane oraz traktowane z ironią i dystansem. Należy pamiętać, że objawy lęku powodują u dziecka bardzo duży poziom dyskomfortu, więc wsparcie ze strony otoczenia ma duże znaczenie w jego walce z zaburzeniem.
Zaburzenia lękowe z napadami paniki rozpoczynają się najczęściej u nastolatków. Głównym objawem zaburzenia panicznego jest występowanie okresowo ataków paniki czyli nagłych epizodów silnego lęku oraz fizycznych doznań lęku, takich jak: zawroty głowy, kołatanie serca, brak tchu. Ataki paniki wydają się występować bez wyraźnej przyczyny. Nastolatek zaczyna unikać miejsc, w których miał kiedyś atak paniki lub takich, z których ― w razie ataku ― byłoby mu trudno wydostać się i uzyskać pomoc. Zachowania nastolatka z atakami paniki, które można zaobserwować w środowisku szkolnym: unika wyjść do kina, podróży środkami transportu publicznego, udziału w różnych wydarzeniach szkolnych z obawy przed wystąpieniem ataku paniki i lęku przed kompromitacją w miejscu publicznym, gdyby to miało miejsce; unika uprawiania sportu i chodzenia na lekcje wychowania fizycznego, gdyż wysiłek fizyczny kojarzy mu się z odczuwaniem negatywnych w jego ocenie objawów, takich jak: szybsze bicie serca, przyśpieszenie oddychania. W środowisku szkolnym łatwo zaobserwować, że młody człowiek ma napady paniki. Taki nastolatek jest bowiem mistrzem unikania sytuacji, które uznaje za zagrażające.
Uogólnione zaburzenie lękowe charakteryzuje się występowaniem u ucznia uporczywych lęków dotyczących różnych, codziennych sfer życia lub aktywności. Proces „martwienia się” odczuwany jest przez młodego człowieka jako trudny do opanowania. Mogą występować objawy somatyczne, takie jak: bóle głowy, bóle brzucha, wzmożone napięcie mięśniowe. Niektórzy nastolatkowie próbują ukryć przed otoczeniem swoje liczne zmartwienia. Z jednej bowiem strony obawiają się, że „zwariują” od tego, co się z nimi dzieje, z drugiej zaś mają świadomość, że ich reakcje są nadmierne w porównaniu z reakcjami rówieśników.
Reakcje młodzieży na traumatyczne i stresujące wydarzenia
Wydarzenie życiowe o charakterze stresora jest na ogół wydarzeniem, którego wystąpienie zmienia życie i wymaga od człowieka podjęcia nowych działań adaptacyjnych. Takim wydarzeniem może być poważna choroba fizyczna dziecka, osierocenie czy migracja. Negatywne wydarzenia życiowe o charakterze stresora mogą prowadzić do zaburzeń adaptacyjnych. Mogą pojawić się zachowania agresywne, drażliwość, nadmierne wycofanie się z codziennego życia i niepokój. Wydarzenie o charakterze traumatycznym (trauma) rozumiane jako „stan psychiczny lub fizyczny wywołany działaniem realnie zagrażających zdrowiu i życiu czynników zewnętrznych (przyroda, ludzie), prowadzący często do głębokich i długo utrzymujących się zmian w funkcjonowaniu człowieka, które wyrażają się w zaburzeniach somatycznych i psychicznych. Wydarzeniem traumatycznym może więc być każda sytuacja, w której dziecko jako uczestnik lub świadek jest narażone na działanie czynnika psychicznego lub fizycznego o wyjątkowej sile, związanego z zagrożeniem życia, integralności fizycznej i/lub zagrożeniem zdrowia.
Ostra reakcja na stres to przemijające w ciągu kilku godzin lub dni zaburzenie o znacznym nasileniu, które rozwija się jako reakcja na wydarzenie traumatyczne. Objawy cechuje duża różnorodność; często jest to stan „oszołomienia” i zaburzeń orientacji, niemożność rozumienia bodźców z otoczenia, objawy panicznego lęku. Może występować też całkowita lub częściowa niepamięć wydarzenia.
Zaburzenie stresowe pourazowe (PTSD) charakteryzują trzy grupy objawów:
• powtórne przeżywanie traumy poprzez nawracające wspomnienia;
• unikanie bodźców skojarzonych z traumą;
• nadmierne wzbudzenie autonomicznego układu nerwowego (kłopoty ze snem, koncentracją uwagi, nadmierna czujność i in.).
Zaburzenia lękowe są jednymi z najczęściej diagnozowanymi problemami psychicznymi. Bez odpowiedniego leczenia, zaburzenia lękowe mają tendencję do utrwalania się. Lecznicze obejmować może zmianę stylu życia, psychoterapię i stosowanie leków.
WSKAZANIA DLA NAUCZYCIELI:
- Dbanie o dobrostan psychiczny dziecka przez budowanie poczucia bezpieczeństwa, przewidywalności działań w środowisku szkolnym. Jeśli na terenie szkoły są przewidziane uroczystości, apele bądź inne wydarzenia, które nie odbywają się na co dzień, należy odpowiednio wcześniej uprzedzić o nich ucznia.
- Zindywidualizowane podejście do problemów ucznia przez okazywanie ciepła, zadbanie o właściwe relacje w grupie rówieśniczej i pozycję w klasie. Jest to szczególnie istotne ze względu na trudności, które często polegają na wycofaniu bądź izolowaniu w grupie rówieśniczej. Należy jednak zwrócić uwagę na zachowania „ucieczkowe”. Praca z lękiem polega na konfrontowaniu się ze źródłem niepokoju w bezpiecznych warunkach.
- Dostrzeganie i docenianie osiągnięć, postępów, a także wysiłku wkładanego w wykonywanie zadań.
- Podkreślanie „mocnych stron”, mobilizowanie do pokonywania trudności oraz budowanie pewności siebie poprzez stosowanie pochwał oraz pozytywnych środków wychowawczych.
- Podnoszenie samooceny oraz motywacji do nauki – nawet jeśli są to drobne zachowania, należy wzmacniać i podkreślać np. „miło, że pomogłeś koledze”, „cieszy mnie to, że mimo takiego natężenia hałasu próbowałeś pracować na lekcji”.
- Stwarzanie sytuacji dydaktycznych oraz wychowawczych, umożliwiających uczniowi przeżycie sukcesu na forum klasy (wykazanie się zdolnościami, umiejętnościami, osiągnięciami).
- Dostosowanie wymagań edukacyjnych do indywidualnych potrzeb i możliwości ucznia (konkretne wskazania mogą zostać wymienione w opinii z poradni psychologiczno-pedagogicznej, np. wydłużenie czasu na sprawdzianach czy sprawdzanie wiedzy szkolnej z mniejszej partii materiału, odpowiedzi pisemne zamiast ustnych).
- Ochrona sfery emocjonalnej poprzez obserwowanie procesu edukacyjnego ucznia i udzielanie pomocy w sytuacjach wywołujących nadmierne napięcie emocjonalne. Ten punkt może być realizowany na różne sposoby w zależności od potrzeb ucznia. Dla niektórych pomocne okaże się skorzystanie z zabawek obniżających napięcie (gniotki, pop it, piłeczki antystresowe). Warto zachęcać ucznia do pozostania na lekcji. Jeśli okaże się to niemożliwe, lepiej pozwolić skorzystać ze wsparcia psychologa/pedagoga szkolnego.
- Docenianie wszelkiej aktywności poznawczej i społecznej.
- Zachęcanie do pracy w małej grupie (tworzenie projektów).
Źródła i pomocne materiały:
- Grzegorzewska I., Cierpiałkowska L., Borkowska A. (red.). (2020). Psychologia kliniczna dzieci i młodzieży. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN
- https://www.youtube.com/watch?v=2g2hhl5CqaI&list=PLGJKXfkCvfbiP1trrGB6JJx60HiaS1emS&index=16
- http://bc.ore.edu.pl/Content/198/07ore_leki.pdf
- https://psychoterapiacotam.pl/zaburzenia-lekowe-przyczyny-i-rodzaje-zaburzen-lekowych/