ONI SĄ WŚRÓD NAS – UCZNIOWIE Z ZABURZENIAMI LĘKOWYMI

AŁAktualności

Kampania podnosząca świadomość społeczną w ramach projektu Pilotażowe wdrożenie modelu Specjalistycznych Centrów Wspierających Edukację Włączającą (SCWEW)

Lęk, najbardziej znane i bliskoznaczne słowa to: niepokój, obawa, strach, napięcie, popłoch, bojaźliwość, nerwowość, zdenerwowanie, bojaźń, lękliwość, fobia, tchórzostwo, przejęcie. Lęk jest emocją niezbędną w życiu każdego człowieka ze względu na swoją funkcję: sygnalizacyjną, mobilizacyjną i motywacyjną. Istnieje wiele rodzajów lęków i są typowe dla różnych etapów życia człowieka. Lęk może być prawidłową reakcją na sytuacje trudne, ale może mieć również charakter patologiczny, gdy jest nadmiernie nasilony w stosunku do zewnętrznego lub wewnętrznego bodźca, który go wywołał i często mu towarzyszą reakcje fizjologiczne lub somatyczne. Lęk jest zmartwieniem o przyszłe wydarzenia, strach zaś reakcją na wydarzenia bieżące. Osoby doświadczające lęku nie mają myśli ukierunkowanych na tu i teraz, są osadzone w przyszłości. Na optymalnym poziomie niepokój jest w stanie nas mobilizować do tego żebyśmy podejmowali działania w kierunku rozwiązania jakiejś sytuacji. Zwiększa naszą motywację, pomaga nam działać. Lęk staje się patologiczny wtedy kiedy jest nadmierny, upośledza nasze funkcjonowanie i trwa przez dłuższy czas. Może wtedy prowadzić do destrukcyjnych konsekwencji i cierpienia. Towarzyszy szczególnie w okresie dojrzewania kiedy dochodzi do wielu zmian w umyśle i ciele. Nie wszyscy odczuwamy lęk w równym stopniu. To co stresuje, niepokoi jedną osobę, może prawie nie mieć znaczenia dla innej. Osoby z lękowym usposobieniem więcej rzeczy spostrzegają jako bardziej stresujące niż osoby mniej lękowe. Zaburzenia lękowe są jednymi z najczęściej występujących zaburzeń psychicznych. Częściej dotykają kobiet niż mężczyzn, występują jednak zarówno u dorosłych jak i u dzieci. Istnieje wiele rodzajów lęku, a każdy z nich daje nieco inne objawy.

Objawy zaburzeń lękowych:

  1. Obszar psychiczny: odczuwanie nerwowości, napięcia, niepokoju, poczucia zagrożenia, trudności w uzyskaniu odprężenia, drażliwości, zmęczenia, ruminacji, obecność negatywnych myśli, przekonań o zagrożeniach, obecność koszmarów sennych.
  2. Obszar fizjologiczno-somatyczny: objawy zakłóceń w funkcjonowaniu pracy wielu układów biologicznych np. układu krążenia (m.in. uczucie kołatania serca), układu oddechowego (m.in. uczucie utrudnionego oddechu), układu pokarmowego (m.in. nudności, wymioty, biegunka), układu ruchu (m.in. drżenie/napięcie/bóle mięśni). Mogą pojawiać się również objawy takie jak: bóle i zawroty głowy, wrażenie omdlewania, zaburzenia równowagi, suchość w jamie ustnej, ból w klatce piersiowej, osłabienie, pobudzenie, bezsenność, trudności z zasypianiem, nadmierne pocenie się, uderzenia gorąca, zmiany skórne: gęsia skórka, zaczerwienienie, bladość, wysypka.
  3. Obszar behawioralny, który obejmuje m.in. zachowania społeczne w postaci wycofania, nadmiernej zależności od innych, trudności w sytuacjach społecznych, unikanie zaangażowania się w sytuacje związane z niebezpieczeństwem lub wprost przeciwnie poszukiwanie sytuacji niebezpiecznych.

Zaburzenia lękowe – rodzaje.

Objawy wybranych zaburzeń lękowych oraz rozpoznawanie ich wczesnych symptomów przez otoczenie szkolne u młodzieży.

Fobia społeczna charakteryzuje się nasilonym lękiem przed uczestniczeniem w różnych sytuacjach społecznych, w których można zostać negatywnie ocenionym np. aktywny udział w uroczystościach szkolnych, wypowiadanie się na forum grupy. Osoby z fobią społeczną ograniczają kontakty z rówieśnikami, często na przerwach siedzą same, sporadycznie wychodzą z inicjatywą nawiązywania rozmowy. W sytuacjach „ekspozycji społecznej” miewają objawy somatyczne lęku, takie jak: zaczerwienienie twarzy, dygotanie, nagła potrzeba skorzystania z toalety. Poproszone do odpowiedzi przez nauczyciela, odpowiadają cicho i sprawiają wrażenie niepewnych. Uczniowie z fobią społeczną często nie uzyskują pomocy, ponieważ są spokojne, ciche i nie sprawiają kłopotu swoim zachowaniem. Czasem takie zachowanie dziecka dorośli traktują jako pożądane albo zgodne z jego temperamentem.

Fobie specyficzne dotyczą przeżywania silnego lęku w zetknięciu z konkretnymi przedmiotami lub sytuacjami. Zazwyczaj specyficzne objawy związane są ze zwykłymi sytuacjami, które są powszechne w dzieciństwie, a dyskomfort przeżywany w sytuacji budzącej lęk powoduje istotne pogorszenie funkcjonowania dziecka i chęć unikania przez nie bodźców budzących obawy. Zachowania dziecka z fobią specyficzną, które można zaobserwować w środowisku szkolnym: unika przedmiotów i sytuacji w zetknięciu z którymi reaguje nadmiernym lękiem; często też samo ocenia swoją reakcję jako nadmierną lub nieracjonalną, mimo to, nie jest w stanie jej powstrzymać. Zdarza się, że uczniowie z fobiami specyficznymi są wyśmiewane oraz traktowane z ironią i dystansem. Należy pamiętać, że objawy lęku powodują u dziecka bardzo duży poziom dyskomfortu, więc wsparcie ze strony otoczenia ma duże znaczenie w jego walce z zaburzeniem.

Zaburzenia lękowe z napadami paniki rozpoczynają się najczęściej u nastolatków. Głównym objawem zaburzenia panicznego jest występowanie okresowo ataków paniki czyli nagłych epizodów silnego lęku oraz fizycznych doznań lęku, takich jak: zawroty głowy, kołatanie serca, brak tchu. Ataki paniki wydają się występować bez wyraźnej przyczyny. Nastolatek zaczyna unikać miejsc, w których miał kiedyś atak paniki lub takich, z których ― w razie ataku ― byłoby mu trudno wydostać się i uzyskać pomoc. Zachowania nastolatka z atakami paniki, które można zaobserwować w środowisku szkolnym: unika wyjść do kina, podróży środkami transportu publicznego, udziału w różnych wydarzeniach szkolnych z obawy przed wystąpieniem ataku paniki i lęku przed kompromitacją w miejscu publicznym, gdyby to miało miejsce; unika uprawiania sportu i chodzenia na lekcje wychowania fizycznego, gdyż wysiłek fizyczny kojarzy mu się z odczuwaniem negatywnych w jego ocenie objawów, takich jak: szybsze bicie serca, przyśpieszenie oddychania. W środowisku szkolnym łatwo zaobserwować, że młody człowiek ma napady paniki. Taki nastolatek jest bowiem mistrzem unikania sytuacji, które uznaje za zagrażające.

Uogólnione zaburzenie lękowe charakteryzuje się występowaniem u ucznia uporczywych lęków dotyczących różnych, codziennych sfer życia lub aktywności. Proces „martwienia się” odczuwany jest przez młodego człowieka jako trudny do opanowania. Mogą występować objawy somatyczne, takie jak: bóle głowy, bóle brzucha, wzmożone napięcie mięśniowe. Niektórzy nastolatkowie próbują ukryć przed otoczeniem swoje liczne zmartwienia. Z jednej bowiem strony obawiają się, że „zwariują” od tego, co się z nimi dzieje, z drugiej zaś mają świadomość, że ich reakcje są nadmierne w porównaniu z reakcjami rówieśników.

Reakcje młodzieży na traumatyczne i stresujące wydarzenia

Wydarzenie życiowe o charakterze stresora jest na ogół wydarzeniem, którego wystąpienie zmienia życie i wymaga od człowieka podjęcia nowych działań adaptacyjnych. Takim wydarzeniem może być poważna choroba fizyczna dziecka, osierocenie czy migracja. Negatywne wydarzenia życiowe o charakterze stresora mogą prowadzić do zaburzeń adaptacyjnych. Mogą pojawić się zachowania agresywne, drażliwość, nadmierne wycofanie się z codziennego życia i niepokój. Wydarzenie o charakterze traumatycznym (trauma) rozumiane jako „stan psychiczny lub fizyczny wywołany działaniem realnie zagrażających zdrowiu i życiu czynników zewnętrznych (przyroda, ludzie), prowadzący często do głębokich i długo utrzymujących się zmian w funkcjonowaniu człowieka, które wyrażają się w zaburzeniach somatycznych i psychicznych. Wydarzeniem traumatycznym może więc być każda sytuacja, w której dziecko jako uczestnik lub świadek jest narażone na działanie czynnika psychicznego lub fizycznego o wyjątkowej sile, związanego z zagrożeniem życia, integralności fizycznej i/lub zagrożeniem zdrowia.

Ostra reakcja na stres to przemijające w ciągu kilku godzin lub dni zaburzenie o znacznym nasileniu, które rozwija się jako reakcja na wydarzenie traumatyczne. Objawy cechuje duża różnorodność; często jest to stan „oszołomienia” i zaburzeń orientacji, niemożność rozumienia bodźców z otoczenia, objawy panicznego lęku. Może występować też całkowita lub częściowa niepamięć wydarzenia. 

Zaburzenie stresowe pourazowe (PTSD) charakteryzują trzy grupy objawów: 

• powtórne przeżywanie traumy poprzez nawracające wspomnienia; 

• unikanie bodźców skojarzonych z traumą; 

• nadmierne wzbudzenie autonomicznego układu nerwowego (kłopoty ze snem, koncentracją uwagi, nadmierna czujność i in.).

Zaburzenia lękowe są jednymi z najczęściej diagnozowanymi problemami psychicznymi. Bez odpowiedniego leczenia, zaburzenia lękowe mają tendencję do utrwalania się. Lecznicze obejmować może zmianę stylu życia, psychoterapię i stosowanie leków.

WSKAZANIA DLA NAUCZYCIELI:

  1. Dbanie o dobrostan psychiczny dziecka przez budowanie poczucia bezpieczeństwa, przewidywalności działań w środowisku szkolnym. Jeśli na terenie szkoły są przewidziane uroczystości, apele bądź inne wydarzenia, które nie odbywają się na co dzień, należy odpowiednio wcześniej uprzedzić o nich ucznia.
  2. Zindywidualizowane podejście do problemów ucznia przez okazywanie ciepła, zadbanie o właściwe relacje w grupie rówieśniczej i pozycję w klasie.  Jest to szczególnie istotne ze względu na trudności, które często polegają  na wycofaniu bądź izolowaniu w grupie rówieśniczej. Należy jednak zwrócić uwagę na zachowania „ucieczkowe”. Praca z lękiem polega na konfrontowaniu się ze źródłem niepokoju w bezpiecznych warunkach.
  3. Dostrzeganie i docenianie osiągnięć, postępów, a także wysiłku wkładanego w wykonywanie zadań.
  4. Podkreślanie „mocnych stron”, mobilizowanie do pokonywania trudności oraz budowanie pewności siebie poprzez stosowanie pochwał oraz pozytywnych środków wychowawczych.
  5. Podnoszenie samooceny oraz motywacji do nauki – nawet jeśli są to drobne zachowania, należy wzmacniać i podkreślać np. „miło, że pomogłeś koledze”, „cieszy mnie to, że mimo takiego natężenia hałasu próbowałeś pracować na lekcji”.
  6. Stwarzanie sytuacji dydaktycznych oraz wychowawczych, umożliwiających uczniowi przeżycie sukcesu na forum klasy (wykazanie się zdolnościami, umiejętnościami, osiągnięciami).
  7. Dostosowanie wymagań edukacyjnych do indywidualnych potrzeb i możliwości ucznia (konkretne wskazania mogą zostać wymienione w opinii z poradni psychologiczno-pedagogicznej, np. wydłużenie czasu na sprawdzianach czy sprawdzanie wiedzy szkolnej z mniejszej partii materiału, odpowiedzi pisemne zamiast ustnych).
  8. Ochrona sfery emocjonalnej poprzez obserwowanie procesu edukacyjnego ucznia i udzielanie pomocy w sytuacjach wywołujących nadmierne napięcie emocjonalne. Ten punkt może być realizowany na różne sposoby w zależności od potrzeb ucznia. Dla niektórych pomocne okaże się skorzystanie z zabawek obniżających napięcie (gniotki, pop it, piłeczki antystresowe). Warto zachęcać ucznia do pozostania na lekcji. Jeśli okaże się to niemożliwe, lepiej pozwolić skorzystać ze wsparcia psychologa/pedagoga szkolnego.
  9. Docenianie wszelkiej aktywności poznawczej i społecznej.
  10. Zachęcanie do pracy w małej grupie (tworzenie projektów).

Źródła i pomocne materiały:

  1. Grzegorzewska I., Cierpiałkowska L., Borkowska A. (red.). (2020). Psychologia kliniczna dzieci i młodzieży. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN